تاریخ‌نگاری زادروز حکیم فردوسی در گفت‌وگو با دبیرکل بنیاد فردوسی
خبرنگار: علی جواهریان
به گزارش پایگاه خبری شاهنامه‌نیوز
📺 ویژه‌برنامه تلویزیونی
💠 یادبود حکیم فردوسی
🎙️ گفت‌وگوی اختصاصی
🔷 یاسر موحدفرد
🔶 دبیرکل بنیاد فردوسی
(با موضوع ارزش هنری والای شاهنامه فردوسی)
🗓️ یکم بهمن ماه ۱۴۰۲
🕰️ ساعت ۹:۱۰ صبح
🏵️ برنامه سلام صبح بخیر
📺 شبکه سوم سیما
🌐 برنامه یکم بهمن ماه ۱۴۰۲؛ ویژه زادروز فردوسی، استاد سخن را در تلوبیون ببینید
⬇️⬇️⬇️⬇️⬇️⬇️⬇️⬇️
https://www.telewebion.ir/episode/0xaf3b38a
تاریخ‌نگاری زادروز حکیم فردوسی در گفت‌وگو با یاسر موحدفرد، دبیرکل بنیاد فردوسی
یکم بهمن‌ماه ۱۴۰۲
در یکم بهمن ماه که چند سالی بهانه‌ای برای یادبود حکیم توس شده و در فاصله دو ماه مانده به سال‌روز پایان سرایش شاهنامه فردوسی به عنوان پیشنهاد دهنده ثبت جهانی هزاره پایان سرایش شاهنامه فردوسی در فهرست رویدادهای فرهنگی، هنری و علمی سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد (یونسکو) به نام ایران ۱۰۱۳ امین سالگرد پایان سرایش میراث مکتوب جهانی شاهنامه فردوسی در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۴۰۱ برابر با ۱۵ مارچ ۲۰۲۳ را پیشاپیش بر همه ایران‌دوستان فرخنده باد، می‌گویم.بر پایه پژوهش‌های دامنه‌گستر در بنیاد فردوسی، نه یکم بهمن ماه و نه ۲۵ اردیبهشت ماه، زادروز فردوسی نیست؛ یگانه تاریخ‌نگاری دقیق در شاهنامه فردوسی، پایان سرایش بزرگ‌ترین کتاب حماسی ایران و جهان است که ۲۵ اسفند ماه بوده اما چون در هفته پایانی سال خورشیدی قرار داشته است و آخرین رویداد فرهنگی ادبی ایران به شمار می‌رود به این رویداد ملی و جهانی کم‌توجهی شده است. از سال ۱۳۱۳ خورشیدی که بزرگداشت حکیم فردوسی به گونه جهانی به میزبانی ایران برگزار شد، این بزرگداشت به جای ۲۵ اسفند ماه در ۲۵ اردیبهشت ماه در گاهشمار رسمی کشور به ثبت رسید که چند سالی است به رویداد بزرگداشت حکیم فردوسی، پاسداشت زبان فارسی هم افزوده شده است.
مفاخر بزرگ ایران به تاریخ‌نگاری میراث مکتوب خود بیشتر توجه داشته‌اند تا بدین روش آن اثر از دستبرد دیگران در امان بماند و به همین منظور توجهی به نگارش زادروز خود نداشته‌اند؛دلیل این مهم آن است که اثرهای خود را از هر گونه دستبرد فرهنگی پاس می‌داشتند و از به نام خود کردن میراث مکتوب به نام دیگران در جای‌ها و زمان‌های دیگر جلوگیری می‌شده است.مفاخر ایران بیشتر به تاریخ‌نگاری اثرهای نوشتاری خود می‌پرداختند و پیشینه مفاخر کشور را باید در تذکره‌نویسی‌ها واکاوی نمود که آن هم پس از سال‌ها که از زندگی بسیاری از مفاخر می‌گذشته، نگاشته شده که کمتر تصحیح و یا بازنویسی شده است البته در همین تذکره‌ها اگر تاریخ‌نگاری درباره زادروز و یا سال‌مرگ مفاخر هم وجود داشته باشد بیشتر بر پایه هجری مهی (قمری) بوده که می‌بایست به هجری خورشیدی با پژوهش‌های دقیق دوباره آماده‌سازی شود. بدین روی پیشنهاد می‌شود ستاد پاسداشت مفاخر زبان فارسی در کشور بر پا شده تا با تاریخ‌نگاری زادروز، زندگی فعال و سال‌مرگ مفاخر ملی و آماده‌سازی سال‌شمار گردآوری گنجینه اثرهای میراث مکتوب مشاهیر و بزرگان ایران انجام گرفته و به سازمان‌های جهانی از جمله یونسکو اعلام شود.
پایه پژوهشی درباره سال‌شمار زندگانی فردوسی با توجه به نگره «پروفسور ژول مول» در زمینه «کنون عمر نزديک هشتاد شد» این بیت را به آخرين سال‌های زندگانی فردوسی مربوط می‌دانند که با کم کردن از تاريخ سال‌مرگ وی در حدود سال ۴۱۱ هجری قمری، تاريخی در حدود سال ۳۳۰ هجری را برای زادروز فردوسی اثبات می‌کند. از دیگر سو، فردوسی به هنگام سخن از دوره ساسانيان ٣ بار از ۶٣ سالگی خود ياد می‌کند؛
نخست- در آغاز پادشاهی بهرام دوم می‌سراید:
«می لعل پيش‌آور ای روزبه / که شد سال گوينده بر شصتوسه»
دوم- در آغاز داستان شاپور دوم (۸۰۰ بيت پس از بيت یادشده)، سروده است:
«چو آدينه هرمزدِ بهمن بُود / بر اين کار فرخ نشيمن بود / می لعل پيش‌آور ای هاشمی / ز خُمی که هرگز نگيرد کمی / چو شصتوسه شد سال و شد گوش کر / ز بیشی چرا جويم آيين و فر»
سوم- در آغاز داستان یزدگرد یکم می‌سراید:
«اَيا شصتوسه ساله مرد کُهُن /تو از باده تا چند رانی سُخُن»
اين ٣ مورد در يک بخش از شاهنامه آمده‌اند و نزدیک بودن این بیت‌ها به هم نتیجه می‌دهد که اين بخش در يک سال مشخص، يعنی ۶٣ سالگی حکیم توس، سروده شده است.
بدین روی قطعه دوم، تاريخی بسيار مهم را مشخص می‌کند، «هرمزد ِ بهمن» يعنی نخستين روز از يازدهمين ماه سال، تنها در سال ۳۷۱ يزدگردی به روز آدینه (جمعه) برابر شده است، يعنی روز آدینه ۱۴ ژانويه ۱۰۰۳ ميلادی! چون اين سال با ۶٣ سالگی فردوسی برابر بوده است؛ با کم کردن ۶۳ سال از سال ۳۷۱ هجری، می‌توان گفت فردوسی در سال ۳۰۸ یزدگردی (۳۰۸= ۶۳ – ۳۷۱) برابر با ۹۳۹ ميلادی و ۳۲۹ هجری قمری (مهی) زاده شده است!
اینک تاريخ تقریبی زادروز فردوسی را از روی سروده حکیم توس، می‌توان به دست آورد.
در بيت «می لعل پيش‌آور ای روزبه / که شد سال گوينده بر شصتوسه»
واژه «که شد» اشاره به رسيدن زمان زادروز فردوسی دارد (اگر چه خود آن زمان به دقت یادآور نشده است) اما اندکی پيش از اين مورد، فردوسی به خود می‌گويد از کار دست بکش و به نوشیدن شربت روی‌آور که جشنی بزرگ پيش آمده است:
«شب اورمَزد آمد از ماه دی / ز گفتن بياسای و بردار می»
اين بيت ۷۷ خط پيش از شعر «که شد سال گوينده بر شصتوسه» آمده است.اکنون متوجه می‌شويم که فردوسی به «شب اورمزد دی» يعنی روز «۳۰ آذر» اشاره دارد؛ چون اصطلاح «شبِ» يک روزِ مشخص در زبان فارسی به معنی روز پيش از آن است، چنان‌که در گفت‌وگوهای امروزین هم «شبِ جمعه» به معنی پنج‌شنبه شب است.بنابراین فردوسی در هنگام سرودن این بیت در حدود سال ۳۷۱ خورشیدی يزدگردی برابر با سه‌شنبه ۱۵ دسامبر ۹۳۹ ميلادی می‌زیسته است و در آدینه (جمعه) یکم بهمن‌ماه همان سال، برابر با ۱۴ ژانويه ۱۰۰۳ ميلادی، دست‌کم ٨۰۰ بيتی از شاهنامه را در همان یک سال سروده بوده است، يعنی هر روزی ۲۷ بيت به طور متوسط در آن سال می‌سروده است.چون بيت «که شد سال گوينده بر شصتوسه» خبر از رسيدن تاريخ زادروز فردوسی دارد ۷۷ سطر پس از بيت «شب اورمزد آمد و ماه دی» که مقصود آدینه (جمعه) ۱۴ ژانويه ۱۰۰۳ باشد، سروده شده است؛
پس میان آن سرایش می‌بایست، دو سه روز فاصله بیاندازيم؛بدین ترتیب تاريخ جشن شصت و سومين زادروز فردوسی در آدینه (جمعه) ٣ دی‌ماه سال ۳۷۱ يزدگردی برابر ۱۸ دسامبر ۱۰۰۲ میلادی را هم به راحتی می‌توان به دست آوريم!اکنون بايد توجه داشت که فردوسی اگرچه گاهی در شعرهای خود از گاهشمار هجری قمری (مهی) برای بیان سال بهره گرفته اما برای بیان ماه و روز بر شيوه گاه‌شماری باستانی (يزدگردی) بهره می‌گرفته است.بنابراین به هنگام سخن از «که شد سال گوينده بر شصتوسه» هم‌چنان که از ۷۷ بیت پس از آن بر می‌آید (شب اورمزد آمد و ماه دی) و يا ٨۰۰ بيتی، پس از اين بیت (چون آدينه هرمزد بهمن بود) رویکرد فردوسی مشخص می‌شود که به يک روز و ماه ايرانی اشاره شده است.در گاهشمار باستانی (يزدگردی)، هر ۱۲ ماه سال، ٣۰ روز داشته که به پایان هر سال ۵ روز (پنجه نیاکان) افزوده می‌شده است که در نتیجه، هر سال باستانی ایرانیان ۳۶۵ روز داشته است البته بر پایه سال کبیسه، هر چهار سال يک روز (۲۴ ساعت) از سال خورشيدی به جلو می‌افتد.بنابراین آن‌چه فردوسی به هنگام سرودن «که شد سال گوينده بر شصتوسه» به آن اشاره کرده ٣ دی‌ماه سال ۳۷۱ باستانی (يزدگردی) و ۶٢ سال کامل را نشان می‌دهد.بدین منظور ۱۶ روزی از ۶٢ سال خورشيدی کامل، کمتر بوده است؛ پس ٣ دی‌ماه سال ۳۰۸ يزدگردی برابر با آدینه (جمعه) ٣ ژانويه ۹۴۰ ميلادی بوده است که حاصل افزايش ۱۶ روز بر ۱۸ دسامبر سال ۹۳۹ میلادی است.پس با اين پژوهش، تاريخ تقریبی زادروز فردوسی، ٣ دی‌ماه سال ۳۱۹ خورشیدی است، نه یکم بهمن‌ماه که چندی است بر سر زبان‌ها افتاده است. از دیگر سو در همین پژوهش یاد شده نیز در تبدیل گاهشمارها و تقویم‌ها دقت لازم اعمال نشده است.اگر محاسبه تبدیل تقویم یزدگردی به میلادی را بخواهیم به درستی در نظر بگیریم؛ باید دو گونه گاهشمار (تقویم) میلادی شامل گرگوری و ژولیانی را در نظر بگیریم.
در پژوهش یاد شده هم اگر هر کدام از این دو را معیار گرفته باشند، تبدیل‌ها درست نیست البته به نظر می‌رسد، تقویم ژولیانی، پایه کار قرار گرفته شده باشد؛ چون برای تاریخ‌های پیش از سال ۱۵۸۲ میلادی گاهشمار ژولیانی ملاک تبدیل است. در هر حال تبدیل‌هایی که انجام شده درست نیست.۶۳ امین زادروز فردوسی را اگر ۱۸ دسامبر ۱۰۰۲ میلادی ژولیانی بدانیم برابر می‌شود با آدینه (جمعه) ۲ دی ماه ۳۸۱ خورشیدی؛بدین روی زادروز فردوسی را هم اگر ۳ ژانویه ۹۴۰ میلادی ژولیانی بدانیم برابر می‌شود با چهارشنبه ۱۸ خرداد ۳۱۹ خورشیدی؛اگر هم تاریخ میلادی گریگوری را به اشتباه ملاک قرار داده باشند به شرح زیر است: ۱۸ دسامبر ۱۰۰۲ میلادی گرگوری برابر با شنبه ۲۶ آذر ۳۸۱ خورشیدی است؛ پس زادروز فردوسی ۳ ژانویه ۹۴۰ میلادی گرگوری برابر با آدینه (جمعه) ۱۳ خرداد ۳۱۹ خورشیدی است.
سفارش سرایش دانشنامه شاهنامه از سوی فردوسی با یاری فرمانروایان توس – تابران از سوی برخی نویسندگان بدون پژوهش به سلطان محمود غزنوی نسبت داده می‌شد در حالی که گویا در ۴ سالی در پایان سرایش شاهنامه فردوسی پشتیبانی‌های اندکی از سوی غزنویان به انجام رسیده است که در پایان فردوسی از بدعهدی‌ها و تهدیدها اندوهگین شده و تا پایان عمر شهر به شهر می‌گریخته تا غزنویان به وی آسیب نرسانند!
با وجودی که در هنگام سرایش نخستین داستان شاهنامه که سرآغاز داستان بیژن و منیژه بوده است و همسر خردورز فردوسی در دوران بارداری دخترشان بوده است، محمود غزنوی خردسالی بیش نبوده است! در زمینه سرایش شاهنامه هم فردوسی در دو بیت پایانی دانشنامه سترگ خود تاریخ‌نگاری دقیقی با بهره‌گیری از فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی داشته است؛ چه آن‌که هم از گاهشمار باستانی ایرانی و هم از گاهشمار اسلامی بهره گرفته است.
حکیم فردوسی توسی در دو بیت پایانی شاهنامه سروده است:
سرآمد کنون قصه یزدگرد / به ماه سپندارمذ روز ارد / ز هجرت شده پنج هشتاد بار / که پیوستم این نامه نامدار
حکیم توس، پایان داستان‌های راستان شاهنامه را داستان پیروزی مسلمانان بر یزدگرد ساسانی برگزیده است؛ سپس با بهره‌گیری از گاهشمار باستانی ایرانی که ماه‌های دوازده‌گانه شامل ٣۰ روز داشته و هر روز در این ۱۲ ماه، نامی اختصاصی هم داشته است؛بدین روی فردوسی، پایان سرایش شاهنامه را در روز ارد (٢۵ ام) از ماه سپندارمذ (اسفند ماه) می‌نگارد، پس از آن استاد سخن از گاهشمار اسلامی بهره برده تا پایبندی خود را به تمدن ایرانی اسلامی نشان دهد؛اگر ۵ را در ۸۰ ضرب کنیم ۴۰۰ سال پس از هجرت پیامبر ارجمند اسلام را نشان می‌دهد؛ پایان سرایش شاهنامه فردوسی سال ۴۰۰ هجری مهی (هجری قمری) است که برابری آن سال ٣٨٨ هجری خورشیدی خواهد بود.فردوسی به پیوستن (سرودن) نامورنامه که شاید دانشنامه‌ای باشد که در نزد ایرانیان به گونه نوشتاری و شفاهی نسل به نسل به یادگار مانده بود، اشاره می‌کند. بنیاد فردوسی افتخار دارد، سال‌روز هزاره شاهنامه فردوسی را به گاهشمار خورشیدی در ٢۵ اسفند ماه ۱٣٨٨ به نام ایران در یونسکو به ثبت جهانی برساند که در فهرست رویدادهای فرهنگی، هنری و علمی سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد (یونسکو) در سال‌های ٢۰۱۱ – ٢۰۱۰ به گونه جهانی به ثبت رسمی رسانده و آن را ماندگار کرده است.
