گزارشی از میراث معنوی شیعی؛ گام نخست- حرم علوی (۱)
عکاس: یاسر موحدفرد
خبرنگار: نرگس صافی
به گزارش اختصاصی پایگاه خبری شاهنامه
پیشینه حرم علوی
آرامگاه امام علی در حدود یک‌صد سال مخفی بود. امام صادق در دوره عباسیان برای نخستین‌بار محل دفن ایشان را نمایان کرد. پس از آن بناهای گوناگونی بر روی این آرامگاه در زمان‌های گوناگون ساخته شد. عضدالدوله دیلمی و شاه صفی از افرادی بودند که بناهای باشکوهی برای حرم علوی بنا کردند.
تا سال ۱۴۰۴ هجری مهی، افراد سرشناس بسیاری در حرم امام علی دفن شده‌اند.
ابن طاووس در کتاب «فرحة الغری» روایتی از زیارت امام صادق از حرم امام علی نقل کرده است که در آن
یاد شده امام صادق مبلغی را به یکی از اصحاب خود به نام صفوان جمال برای بازسازی آرامگاه امام علی دادند.
فرطوسی بر این باور است که این روایت در جریان دیدار امام صادق با منصور دوانقی وارد شده است که احتمالا در سال ۱۴۳ هجری مهی بوده است. او نگاشته که اندازه این بازسازی مشخص نیست.
در ۱۷۰ هجری مهی بر پایه برخی از روایت‌های تاریخی نخستین بار هارون رشید، دستور داد تا بنایی بر آرامگاه علی ساخته شود اما درباره چگونگی این بنا هم اختلاف وجود دارد.
در ۲۳۶ هجری مهی برخی گفته‌اند متوکل عباسی هم‌چنان‌که به تخریب حرم امام حسین پرداخت، عمارت نجف را نیز نابود کرد.
در ۲۷۲ هجری مهی برخی آورده‌اند که داوود عباسی پیش از بنای حسن پسر زید صندوقی آهنی بر روی آرامگاه امام علی ساخته است. این همان فردی است که بسیاری از پژوهشگران او را با عموی سفاح و منصور اشتباه گرفته‌اند.
در ۲۸۳ هجری مهی محمد پسر زید داعی آرامگاه ایشان را دوباره بازسازی کرد و قبه، دیوار و دژی برای آن ساخت که ۷۰ طاق داشت.
در ۳۱۱ هجری مهی عبداله پسر حمدان با لقب ابوالهیجاء، گنبد بزرگی بر آرامگاه امام علی ساخت.
در ۳۳۰ هجری مهی، امیر حاج، عمر پسر یحیی پسر حسین نسابه نقیب طالبیان در کوفه، آرامگاه علوی را دوباره از نو بنا کرد و از دارایی خودش قبه‌ای بر آن نهاد البته برخی این فرد و بنای‌اش را متعلق به حدود سال ۲۵۰ هجری مهی و پیش از بنای محمد پسر زید داعی می‌دانند.
بناهای بزرگ و زیربنایی آرامگاه امام علی در ۳۶۹ هجری مهی از سوی عضدالدوله دیلمی، بنایی که بر آرامگاه امام علی بود را با ملحق کردن زیر بنایی و روبنایی بازسازی کرد و وقف‌هایی برای آن قرار داد. او قصد داشت در کنار مرقد امام علی شهر آباد و مسکونی بسازد.
در ۴۰۰ هجری مهی، ابومحمد پسر سهلان وزیر سلطان الدوله دیلمی دستور ساخت یک حصار برای آرامگاه امام علی را داد.
در ۷۰۶ هجری مهی، بنای عضدالدوله دیلمی به‌خاطر آتش‌سوزی حرم دچار خسارت‌های بزرگی شد.
در ۷۶۰ هجری مهی دوباره بنای حرم علوی بازسازی شد که این بنا به شخص خاصی نسبت داده نشده است ولی گویا کار ایلخانیان بوده است و پادشاهان بسیاری در آن نقش داشته‌اند؛
روضه، قبه و صحن این عمارت را شاه عباس یکم صفوی ترمیم کرد.
در ۱۰۴۲ هجری مهی، شاه صفی بنایی با ویژگی‌های معماری، علمی و متفاوت از بناهای گذشته بنا کرد البته در ساخت این بنا اختلاف و ابهام وجود دارد.
در ۱۱۵۶ هجری مهی، نادرشاه افشار دستور داد ایوان‌های حرم تذهیب و گنبد طلاکاری شود البته همسر او گوهرشاه بگم نیز در این توسعه نقش داشت و هدیه‌های گران‌بهایی به حرم پیشکش کرد.
در تاریخ ۲۷ آذر ماه ۱۳۵۹ هجری خورشیدی برابر با ۱۷ ربیع‌الاول ۱۴۳۸ هجری مهی از طلاکاری نوین گنبد رونمایی شد.
آرامگاه کنونی حرم علوی شامل رواق‌ها و ایوان‌های فراوانی است که به دو بنای کهن و نوین برمی‌گردند. اگرچه از لحاظ دوره و سبک مشابه هم‌دیگر هستند. برخی بر این باور اند که احتمال دارد بنای قدیمی‌تر، بنا و تغییرهای شاه عباس یکم صفوی باشد و بنای جدیدتر نیز همان بنای شاه صفی باشد. با توجه به تغییرهایی که در بازسازی حرم امام علی در حال انجام است، ممکن است برخی تغییرها در اندازه برخی از بناها رخ داده باشد.
تاریخچه ضریح‌های حرم علوی
روضه حرم تقریباً در وسط صحن قرار دارد که از یک بنای مربع شکل تشکیل شده است؛ طول هر ضلع آن ۱۳ متر و مساحت آن ۱۸۹ متر و ارتفاع آن سه متر و نیم است که دو گنبد روی آن قرار گرفته است. درون این روضه ضریح قرار دارد.
زمان دقیق قرار گرفتن ضریح بر آرامگاه امام علی دقیق مشخص نیست اما گویا به پیش از سال ۱۰۷۳ هجری مهی باز می‌گردد. در سال ۱۲۱۱ هجری مهی، سلطان محمدشاه قاجار ضریح نوینی را جایگزین ضريح پیشین کرد. سپس عباس‌قلی خان، وزیر سلطان محمد در سال ۱۲۶۲ هجری مهی، ضریح جدیدتری را به حرم پیشکش کرد. ضریح پسین نقره‌ای بود که از سوی سید محمد شیرازی هدیه و در سال ۱۳۶۱ هجری مهی نصب شده بود.
ضریح کنونی از سوی پیشوای طایفه بهره‌های
هندوستان، سید طاهر سیف‌الدین به حرم علوی هدیه شده است. این ضریح طی ۵ سال ساخته شد و گفته شده است که در این ضریح ۱۰ میلیون گرم نقره و ۵۵۲ هزار گرم طلا به کار رفته است.
رواق روضه حرم علوی
این رواق از جهت‌های چهارگانه، روضه و ضریح امام علی را در بر گرفته است. ارتفاع این رواق همانند ارتفاع دیوار بیرونی ۱۷ متر است و طول دیوارها حدود ۳۱ متر است. این رواق پنج در دارد:
۱- در شمالی: این در، سمت شمال و رو‌به‌روی «باب طوسی» قرار دارد. این درِ نقره‌ای را «راجا عبدالقادر کمباشی» هدیه کرده است.
۲- در جنوبی: این در، سمت جنوب و رو‌به‌روی «باب قبله» قرار دارد. این در را مادر عبدالواحد آل سکر، «حاجیه خانم طخه» هدیه کرده است.
۳- درهای ایوان طلا: در ایوان طلا، سه در وجود دارد. یکی از درها بزرگ که در وسط ایوان قرار گرفته است و در وسط آن در دیگری قرار دارد. یکی از دو درِ دیگر، طرف شمالی و درِ دیگر، طرف جنوبی در بزرگ قرار دارند. درِ جنوبی به رواقی که در زیرزمین رواق قرار گرفته است، راه دارد، آنجا هدیه‌های حرم نگهداری می‌شود و محل دفن شیخ مقدس احمد اردبیلی است. درِ شمالی هم به حجره‌ای منتهی می‌شود که علامه حلی در آنجا به خاک سپرده شده است.
صحن، ایوان‌ها و مناره‌های حرم علوی
۱- فضای داخلی:
حصار دور آرمگاه حرم صحن است که مکانی برای برگزاری نماز جماعت، نماز اموات، نماز عید و هم‌چنین محلی برای تدریس اندیشمندان بزرگ شیعه بوده است.
این صحن ایوان‌های گوناگونی دارد که در جهت‌های چهارگانه این صحن قرار گرفته‌اند:
۲- ایوان میزاب ذهب (ناودان طلا):
این ایوان در وسط بخش جنوبی رواق جنوبی واقع شده است و از سمت مقابل باب قبله بر صحن اشراف دارد. این صحن به دلیل این‌که یک آب‌راه طلا از سمت بالا، میان طاق آن قرار گرفته و روی سطح مرقد برای توزیع آب باران گذاشته شده به این نام خوانده شده است. دیوارهای این ایوان کاشی‌های زیبایی دارد.
۳- ایوان طلا:
این ایوان جلوتر از رواق شرقی قرار دارد و حدود یک متر بلند‌تر از سطح زمین صحن است. این ایوان طلاکاری شده رو‌به‌روی در بزرگ شرقی قرار دارد. هم‌چنین دو طرف این ایوان دو مناره قرار گرفته است. در این ایوان نوشته‌هایی به زبان فارسی وجود دارد.
۴- ایوان جنوبی:
این ایوان مشهور به «ایوان کبیر» است که در آن دانشمندان بسیاری دفن شده‌اند.
۵- ایوان شمالی:
این ایوان در سمت غرب نمای شمالی دیوار صحن که مشرف بر صحن قرار دارد.
۶- ایوان علما:
این ایوان رو‌به‌روی «باب طوسی» واقع شده و در آنجا علمای بزرگی دفن شده‌اند.
۷- مناره‌ها:
در صحن دو مناره قرار دارد که این دو مناره سمت شرق ضریح و دو طرف شبستانِ ایوان طلا قرار گرفته‌اند. ارتفاع هر کدام ۳۵ متر و تا ارتفاع ۱۷ متری به رواق متصل هستند. در بالای این دو مناره جایگاه موذن قرار دارد.
حسینیه صحن در حرم علوی
این حسینیه در بخش شمال صحن واقع شده و درِ آن از ایوان سوم از زاویه شمال شرقی باز می‌شود. بنای آن را سید محسن زینی از خیرین نجف ساخته است. این بنا برای استراحت زائران حضرت ساخته شده و دارای وضوخانه بوده است. سال‌ها این بنا به‌صورت خرابه‌ای متروکه مانده بوده که پس از سقوط صدام، زیر نظر آیت اله سیستانی تکمیل شده است.
مسجد رأس در حرم علوی
این مسجد در غرب صحن و متصل به رواق بناشده که در عصر ایلخانان بنا شده است. هم‌اکنون در طرح توسعه حرم قرار دارد. در نامگذاری آن دو احتمال داده‌اند:
موقعیت این مسجد که در مقابل سر حضرت قرار دارد.
روایت‌هایی از امام صادق رسیده که دلالت بر دفن سر امام حسین در این مکان است.
مدرسه علوم دینی در حرم علوی
در طبقه بالای صحن، ۵۲ حجره وجود دارد که هر حجره، ایوانی مشرف به صحن دارد و پشت هر حجره هم راهرویی قرار دارد که به پله‌ها منتهی می‌شود. این حجره‌ها مکان درس و سکونت دانش‌آموختگان علوم دینی بوده که یکی از شگرف‌ترین آن‌ها برای شیخ بهایی بوده است.
پس از انتفاضه صفر رژیم بعثی را هدف نابودی حوزه‌های علمیه اقدام به اخراج طلبه‌ها از این حجره‌ها نمود و از آن تاریخ، این حجره‌ها به کارهای اداری و تبلیغی سپرده شده است.
طرح گسترش حرم علوی
حرم امام علی در سال‌های اخیر در دست تعمیر و توسعه قرار دارد. بخش غربی حرم، در طرح توسعه به نام صحن حضرت فاطمه نامیده شده است. این صحن شامل بخش بسیار گسترده‌ای از غرب حرم تا مقام امام سجاد است. با اجرای این طرح فضای کلی حرم علوی تا ۱۴۰ هزار متر مربع گسترش می‌یابد.
ستاد بازسازی عتبات عالیات با یاری ایران، پروژه‌های فراوانی را در حرم امام علی به انجام رسانده است. مرمت و احیای کتیبه و ایوان تاریخی حرم، ساخت و نصب لوسترهای حرم مطهر، مقاوم‌سازی و سنگ‌کاری کف و دیوار اطراف ضریح، ساخت حسینیه اعظم امام علی در جوار حرم، مرمت و احیای کاشی‌های تاریخی معرق، معقلی و هفت رنگ حرم، ساخت حسینیه حیدریه در جوار حرم، مرمت و احیای گنبد تاریخی، ساخت رواق حضرت ابوطالب، ساخت مخازن آب‌رسانی و لوله‌کشی انتقال آب حرم، مقاوم‌سازی و مرمت دیوار پیرامونی حرم، ساخت، انتقال و نصب هشت درب حرم، مرمت و احیای گریو گنبد امام علی، راه‌اندازی کارگاه قالی‌شویی، پتوشویی و رفوگری و مقاوم‌سازی، مرمت و تعویض سنگ کف ایوان نجف از پروژه‌های صورت‌گرفته حرم امام علی است.
