گزارشی از میراث معنوی شیعی؛ گام سوم- حرم حسینی (۲)
عکاس: یاسر موحدفرد
خبرنگار: نرگس صافی
به گزارش اختصاصی پایگاه خبری شاهنامه
تاریخچه آرامگاه حرم حسینی
پس از شهادت امام حسین و یاران او، طایفه‌ای از بنی‌اسد پیکر امام و یاران‌اش را در همان‌جایی که به شهادت رسیده بودند به خاک سپردند. در آن دوره، بنایی که آرامگاه امام حسین را به مردم می‌نمایاند، برآمدگی‌هایی از خاک بود.
نخستین بنا
زمانی که مختار ثقفی در شعبان سال ۶۵ هجری قمری در قیام خونخواهی امام حسین به پیروزی رسید، بر آرامگاه امام بنایی ساخت و بر آن گنبدی از آجر و گچ قرار داد. مختار در روزگار فرمانروایی خود نخستین کسی بود که بر آن مضجع، بنایی ساخت. این بنا شامل یک سرپوشیده و یک مسجد بود و مسجد هم دو در داشت؛ دری به سمت مشرق و دری دیگر به سمت مغرب.
به خاطر این‌که شیعیان زیادی به زیارت امام حسین می‌رفتند، هارون عباسی عده‌ای را روانه کرد تا مرقد امام را ویران سازند. فرستادگان هارون مسجدی را که بر مرقد امام بنا شده و همچنین مسجدی را که بر مرقد ابوالفضل برپا شده بود، ویران کردند. هارون همچنین از آنان خواسته بود درخت سدری را که در کنار مرقد امام روییده بود، قطع کنند و جای قبر را نیز با خاک یکسان سازند و آنان نیز چنین کردند.
دومین بنا
هنگامی که مأمون عباسی خلافت را در اختیار گرفت، همه عبّاسیان در برابر او ایستادند و او نیز برای آن که حکومت خود را ثبات دهد و خود را از مخالفت عبّاسیان برهاند به فرزندان علی و شیعیان او توسّل جست و خواهان نزدیکی بیشتر به آنان شد و به همین خاطر امام رضا را به ولایت‌عهدی گماشت.
مأمون در سال ۱۹۳ هجری قمری دستور داد قبر امام حسین بازسازی شود و به شیعیان اجازه داده شود به زیارت مرقد امامان شیعه بروند.
در دوره مأمون بنایی بر مضجع امام حسین ساخته شد و این بنا تا سال ۲۳۲ هجری قمری دوران زمامداری متوکل برجای ماند. چون متوکل به قدرت رسید بر شیعه سخت گرفت و آنان را در تنگنا قرار داد، فرمان تعقیب علویان را صادر کرد و آنان را از زیارت مرقد امام حسین باز داشت. او به گذاشتن پاسگاه‌های منع و تعقیب زائران که در همه پانزده سال فرمانروایی‌اش به سختی دست به کار این تعقیب و منع بودند بسنده نکرد بلکه به نابود کردن، با خاک یکسان ساختن و آب بستن به مرقد امام حسین فرمان داد. طبری این واقعه را در ذیل حوادث سال ۲۳۶ هجری قمری آورده است.
سوّمین بنا
منتصر در اواخر سال ۲۴۷ هجری قمری بر کرسی خلافت عباسی نشست و فرمان داد گنبدی بر مرقد امام حسین بسازند. خلیفه، همچنین اموالی در اختیار علویان قرار داد و آنان را به زیارت امام حسین فراخواند. در پی این گشایش، گروهی به کربلا هجرت کردند. بنایی که منتصر ساخت تا سال ۲۷۳ هجری قمری دوره خلافت معتضد عباسی بر جای ماند.
چهارمین بنا
در ۹ ذی‌الحجه سال ۲۷۳ هجری قمری و در حالی که زائران در روز عرفه در مرقد امام حسین گرد آمده بودند، بنایی که منتصر بر آن آرامگاه ساخته بود، بر سر آنان خراب شد و عده‌ای کشته شدند.
پس از آن مرقد امام به مدّت ده سال همچنان بدون بنا باقی ماند، تا آن که داعی صغیر به حکومت رسید. او به ساختن بنایی مناسب برای مرقد امام علی و مرقد امام حسین فرمان داد. تاریخ این بنا به سال‌های میان ۲۷۹ و ۲۸۹ هجری قمری مربوط می‌شود. داعی صغیر حرمی که در کربلا ساخته بود گنبدی بلند و دو درب داشت و در هر یک از دو سوی آن نیز یک سرپوشیده قرار داشت. وی همچنین بارویی را که بر پیرامون حرم امام حسین و خانه‌های مجاور بود را بازسازی کرد.
پنجمین بنا
در دوران خلافت طائع پسر مطیع عبّاسی، عضد الدوله بویهی حکمرانی بغداد را در دست گرفت. او در پنج سال دوره حکمرانی‌اش یک بار در جمادی الاول در سال ۳۷۱ هجری قمری کربلا را زیارت کرد، اوقافی به مرقد امام اختصاص داد و فرمان داد تا آن را نوسازی کنند. همچنین در زیارت خود به مردمان و زائران امام عطایایی بخشید و مبالغی هم به صندوق حرم اهدا کرد. عضدالدوله افزون بر نوسازی بنا، به تزیین آن نیز پرداخت، رواق‌هایی بر اطراف ضریح امام ساخت. ضریح را به ساج و دیبا تزیین کرد و روکشی از چوب برایش ساخت و چراغدان‌ها و شمعدان‌هایی برای روشن کردن حرم اهدا نمود. این توجّهِ عضد الدوله، رونق و شکوفایی و پیشرفت کربلا در زمینه‌های دینی، اجتماعی و تجاری را در پی آورد. رواق معروف به رواق عمران بن شاهین در مرقد امام علی در نجف و همچنین مسجدی که در سمت غرب حائر حسینی بنا شده در همین دوران ساخته شده است.
معزالدوله بویهی در سال ۳۶۹ هجری قمری فرمانروایی بطیح جایی در نزدیکی واسط را به عمران پسر شاهین واگذاشت و عمران دست به کار ساختن مسجد و رواقی در نجف و همچنین مسجد و رواقی دیگر در کربلا و کاظمین شد. رواقی که ابن شاهین بنا کرد به رواق «سید ابراهیم مجاب» مشهور شد و مسجدی که در جوار رواق ساخته بود تا دوران حکومت شاهان صفوی برپا ماند و در این دوره بنا به فتوایی که ضمیمه کردن مسجد به صحن حرم امام حسین را مجاز اعلام می‌کرد، در توسعه و نوسازی حرم، آن را جزو صحن قرار دادند. البته قسمتی از این مسجد همچنان جزو بناهای حرم امام مانده و امروزه مخزن فرش‌های حرم و در پشت ایوانِ معروف به ایوان ناصری واقع است.
آتش سوزی در حرم امام حسین
در سال ۴۰۷ هجری قمری یکی از شب‌ها دو شمع بزرگ از شمع‌هایی که حرم را روشن می‌ساخت بر فرش‌ها افتاد و آتش نخست پرده‌ها و روکش‌ها را به کام خود فرو برد و سپس به رواق‌ها و گنبد سرایت کرد، به گونه‌ای که تنها دیوارها، بخشی از حرم و مسجد عمران پسر شاهین از آسیب این آتش ایمن ماند.
ششمین بنا
حسن پسر مفضل فرزند سهلان پس از در دست گرفتن قدرت به بازسازی حرم امام حسین که بخش‌هایی از آن؛ شامل حرم و گنبد و رواق‌ها در آتش سوخته بود، پرداخت. او در سال ۴۱۲ هجری قمری گنبدِ حرم امام حسین را بازسازی و قسمت‌های سوخته در آتش را ترمیم کرد و فرمان داد دیواری بر پیرامون حرم بسازند.
بنای هفتم
در سال ۶۲۰ هجری قمری محمد پسر عبدالکریم کندی وزارت ناصرالدین اله را به عهده گرفت. او در دوران وزارت خود به ترمیم حرم و نوسازی و بازسازی قسمت‌های ویران شده آن پرداخت، دیوارها و چار رواق حرم را پوششی از چوب ساج پوشاند، صندوقی چوبی که با دیبا و پارچه‌های حریر زینت یافته بود، بر روی قبر نهاد.
بنای هشتم
اویس پسر حسن جلائری در سال ۷۶۷ هجری قمری بنای مسجد و حرم را نوسازی کرد و بر فراز ضریح گنبدی نیم دایره‌ای بنا نهاد. این گنبد بر چهار طاق در چهار سمت مضجع امام استوار بود و سمت بیرونی هر یک از این طاق‌ها رواقی از رواق‌های حرم را تشکیل می‌داد. گنبدی بلند بر این چهار طاق ساخته شد و شکل هندسی بدیعی را تشکیل داد. این بنا که یکی از پسران اویس به نام احمد آن را در سال ۷۸۶ هجری قمری تکمیل کرد؛ به گونه‌ای بود که اگر کسی بیرون از آن و در سمت درِ قبله می‌ایستاد تمام حرم و مضجع و ضریح امام را به طور کامل می‌دید و افزون بر این، امکان گردش زائران بر گرد ضریح وجود داشت.
احمد جلائری ایوان روبه‌روی صحن را که به ایوان طلا مشهور است و همچنین مسجد صحن را که به شکل مربعی برگرد حرم قرار گرفته است ساخت و به آراستن رواق‌ها و داخل حرم به وسیله آینه‌کاری و خاتم کاری و نیز کاشی‌های کاشانی که بر آنها منظره‌هایی طبیعی نقش بسته اهتمام ورزید. بنا به فرمان احمد جلایری، دو گلدسته حرم را نیز به آجرهای زرد کاشانی آراستند.
در دوره صفوی
در سال ۹۱۴ هجری قمری شاه اسماعیل صفوی بغداد را گشود در دوّمین روز پس از آن به زیارت امام حسین رفت و فرمان داد حاشیه‌های ضریح را تذهیب کنند. او همچنین دوازده چراغدان طلا به حرم هدیه کرد. در ۹۲۰ هجری قمری شاه اسماعیل، دیگر بار به زیارت کربلا آمد و دستور داد صندوقی از چوب ساج بر ضریح بسازند. در ۹۳۲ هجری قمری شاه اسماعیل دوم، ضریح مشبک زیبایی که از نقره ساخته شده به مرقد امام هدیه کرد. در ۹۸۳ هجری قمری علی پاشا ملقّب به «وند زاده» بنای گنبد را نوسازی کرد. در ۱۰۳۲ هجری قمری شاه عباس صفوی ضریح مسی برای صندوق ضریح ساخت و گنبد را نیز به سنگ‌های کاشانی تزیین کرد. در ۱۰۴۸ هجری قمری سلطان مراد چهارم، از سلاطین عثمانی، کربلا را زیارت کرد و فرمان داد گنبد را از بیرون با گچ سفید کنند.
در دوره نادرشاه
در سال ۱۱۳۵ هجری قمری همسر نادر شاه با در اختیار گذاشتن اموال فراوانی به متولیان حرم امام حسین فرمان داد نوسازی گسترده‌ای انجام دهند. در ۱۱۵۵ هجری قمری نادر شاه کربلا را زیارت کرد و فرمان داد بناهای موجود را تزیین کنند. او همچنین هدیه‌های گران بهایی به گنجینه حرم هدیه کرد.
در دوره قاجار
در سال ۱۲۱۱ هجری قمری آقا محمدخان قاجار دستور داد گنبد را به طلا آراستند. در ۱۲۱۶ هجری قمری وهابی‌ها به کربلا یورش آوردند، ضریح و رواق را ویران کردند و همه نفایس موجود در گنجینه حرم را ربودند. در ۱۲۲۷ هجری قمری ساختمان حرم رو به فرسودگی نهاده بود از همین رو مردم کربلا برای فتحعلیشاه قاجار نامه نوشتند و فرسودگی گنبد را به وی اطلاع دادند. وی با فرستادن یک ناظر برای نظارت بر هزینه‌ها و کار تجدید بنا دستور داد بنا را نوسازی و ورق‌های طلای روی گنبد را تعویض کنند.
در سال ۱۲۳۲ هجری قمری فتح‌علی شاه قاجار ضریح نقره‌ای تازه‌ای ساخت؛ ایوان گنبد را به طلا آراست و همه آن‌چه را که وهابیون ویران کرده بودند بازسازی کرد. در ۱۲۵۰ هجری قمری فتحعلیشاه دستور داد گنبد بارگاه امام را نوسازی و گنبد حرم حضرت ابوالفضل را نیز برپا و تذهیب کنند. از سوی وی وکیلش ابراهیم خان شیرازی نظارت بر انجام امور و هزینه‌ها را بر عهده داشت. در ۱۲۷۳ هجری قمری ناصرالدین شاه گنبد و بخشی از طلاکاری‌های آن را نوسازی کرد و در ۱۲۸۳ ق صحن حرم را توسعه داد.
در دوره‌های هم‌روزگار
بخشی از مناره حرم امام حسین در سال ۱۳۵۸ هجری قمری سیف‌الدین طاهر، داعی اسماعیلی ضریح نقره‌ای را به ضریحی نو بدل کرد. در ۱۳۶۰ هجری قمری او یکی از گلدسته‌ها را که ویران شده بود را از نو ساخت. در ۱۳۶۷ هجری قمری خانه‌ها و همچنین مدارس دینی مجاور صحن به هدف توسعه آن تخریب شد. در ۱۳۷۰ ق ضلع شرقی حرم ساخته، بدان افزوده و ایوان‌ها و طاق‌ها با کاشی‌های نفیس زینت داده شد. در ۱۳۷۱ هجری قمری گنبد، تجدید بنا و به خشت‌های طلا آذین شد.
در سال ۱۳۷۳ هجری قمری آینه‌کاری‌های سقف و رواق‌های حرم به طور کامل بازسازی و کاشی‌های معرّقی از اصفهان برای آراستن حرم امام حسین و حضرت عبّاس به کربلا آورده شد. در همین سال قسمت بالای ایوان قبله (ایوان طلا) را طلاکاری کردند. در ۱۳۸۳ هجری قمری هیأت نوسازی حرم برای نمای دیوارهای بیرونی حرم سنگ‌هایی از ایتالیا وارد کرد.
در سال ۱۳۸۳ هجری قمری هیأت نوسازی حرم به بلندتر کردن ایوان‌ها و نماکاری دیوارهای آنها با کاشی اقدام کرد. در ۱۳۸۸ هجری قمری ستون‌هایی سنگی از ایران وارد کردند و به برداشتن سقف قدیمی ایوان پرداختند.
در سال ۱۳۹۲ میلادی کلنگ احداث بنای جدید ایوان طلا بر زمین زده شد. در ۱۳۹۴ هجری قمری طرح نوسازی و هماهنگ‌سازی صحن تدوین شد. این طرح شامل احداث مجدد ایوان، خراب کردن ضلع غربی صحن و هم.چنین نماکاری دیوارها با کاشی بود. در ۱۳۹۵ هجری قمری کار تعمیرهای حرم امام حسین و حرم حضرت عباس با کاشی‌کاری دیوارهای جلوی صحن و ساختن کتابخانه و موزه در ضلع غربی حرم امام پیگیری شد. در ۱۳۹۶ هجری قمری وزارت اوقاف به تزیین و نوسازی ایوان طلا به وسیله کاشی معرّق و خاتم‌کاری پرداخت.
در سال‌های اخیر صحن حرم مسقف شده است. مسقف شدن صحن باعث گردیده تا گنبد و مناره‌ها از فاصله دور قابل رویت نباشد. برای حل این مشکل ستاد بازسازی عتبات عالیات ایران با هماهنگی با مقامات عراقی در صدد اجرای طرح مرتفع کردن گنبد حرم امام حسین هستند. بر پایه این طرح، ارتفاع گنبد ۷/۵ متر افزایش می‌یابد تا از راه دور نیز گنبد قابل مشاهده باشد.
