ثبت‌های جهانی آیین شب چله، ساز عود، ترکمن‌دوزی و ابرایشم‌بافی به نام ایران / فرهنگ پهلوانی و کشتی آذربایجانی، فرهنگ چای‌نوشی و روایت ملانصرالدین به نام جمهوری آذربایجان
یادداشت: یاسر موحدفرد
دبیرکل بنیاد فردوسی، رییس کمیته فرهنگی فدراسیون جهانی کشتی باچوخه و دبیر پیشین ستاد ترویج فرهنگ پهلوانی کشور
به گزارش اختصاصی پایگاه خبری شاهنامه‌نیوز
ثبت‌های ایرانی در سازمان‌های جهانی
با تلاش‌های ملی و برون‌مرزی دو دهه نهادهای فرهنگی ایرانی و همکاری بنیاد فردوسی با پشتیبانی کمیسیون ملی یونسکو در ایران، ثبت‌های جهانی هزاره پایان سرایش شاهنامه فردوسی و آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای ایران در سال ۲۰۱۰ و هنر نقالی، نیای نمایش ایرانی در سال ۲۰۱۱ و «چوگان، بازی سوار بر اسب همراه با روایت‌گری و موسیقی» در سال ۲۰۱۷ به نام ایران در یونسکو به انجام رسیده است.
از دیگر سو با ثبت جهانی کشتی‌‌های سنتی در اتحادیه جهانی کشتی (فیلا) فدراسیون‌های جهانی کشتی باچوخه و کشتی پهلوانی در ایران راه‌اندازی شده اما هنوز در یونسکو این کشتی‌‌های سنتی ایرانی به ثبت جهانی نرسیده است.
ثبت‌های جهانی میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به نام ایران در سال ۲۰۲۲
هفدهمین نشست کمیته پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در شهر رباط مراکش از ۷ تا ۱۲ آذرماه ۱۴۰۱ ادامه داشت. در این دوره از اجلاس یونسکو ۴۶ عنصر برای ثبت در فهرست معرفی میراث فرهنگی ناملموس جهانی نامزد شدند که از ایران ۶ پرونده مشترک یا چندملیتی پیشنهاد داده شد که ۴ نامواره «آیین شب یلدا (چله)» (با همکاری افغانستان)، «هنر ساختن و نواختن ساز عود» (مشترک با سوریه)، «سوزن‌دوزی ترکمن (ترکمن‌دوزی)» (مشترک با ترکمنستان) و «پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی» (مشترک با افغانستان، جمهوری آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) مهر تایید یونسکو را گرفتند و به نام ایران ثبت جهانی شدند اما پرونده ۲ پیشنهاد دیگر ایران «هنر ساختن و نواختن ساز رباب» (مشترک با تاجیکستان و ازبکستان) و «جشن مهرگان» (مشترک با تاجیکستان) پذیرفته نشد و برگشت داده شد.
ثبت‌های جهانی میراث فرهنگی ناملموس یونسکو با ریشه‌های ایرانی در سال ۲۰۲۲
فرهنگ پهلوانی، بازی‌های سنتی زورخانه‌ای و ورزش کشتی آذربایجانی هم در فهرست جهانی میراث ناملموس یونسکو به نام جمهوری آذربایجان به ثبت رسیده است.
فرهنگ چای‌نوشی؛ نماد هویت، مهمان‌نوازی و تعامل اجتماعی مشترک به نام ترکیه و جمهوری آذربایجان و “روایت ملانصرالدین” به نام جمهوری آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان، ازبکستان ثبت شده و پرونده “نخل خرما؛ دانش، مهارت، سنت و شیوه تهیه آن” مشترک به نام ۱۵ کشور امارات، بحرین، مصر، عراق، اردن، کویت، موریتانی، مراکش، عمان، فلسطین، قطر، عربستان، سودان، تونس و یمن در یونسکو ثبت جهانی شده‌اند؛
در حالی که همه این میراث‌ها ریشه ایرانی داشته و اشتراک‌های فراوانی نیز در فرهنگ و تاریخ ایران زمین دارد اما شوربختانه پرونده‌های یاد شده در سایه حضور نداشتن نماینده وزارت میراث فرهنگی کشور بدون حضور ایران ثبت جهانی شد.
از دیگر سو در این اجلاس یونسکو، افغانستان با ارایه پرونده‌ای با نام سبک هنر مینیاتور استاد کمال‌الدین بهزاد برای ثبت در فهرست معرف پیشنهاد کرده بود که البته مطابق اعلام کارشناسان سازمان جهانی یونسکو این پرونده ارایه شده بازگشت داده شده و خوشبختانه پذیرفته نشد.
پیشینه ثبت‌های جهانی میراث ناملموس ایرانی در یونسکو
بر پایه آیین‌نامه‌های ملی و جهانی، میراث فرهنگی ناملموس به رفتارهای خاص، نمادها، مهارت‌ها، ابزارها، دانش‌ها و فن‌های بومی و صنایع دستی یک ملت گفته می‌شود؛ این میراث به گونه سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.
میراث فرهنگی ناملموس ایران شامل هنرهای اجرایی، مهارت‌های دستی و صنایع سنتی، سنت‌های اجتماعی، رسم‌ها، جشن‌ها، آیین‌ها و دانش‌های مرتبط با طبیعت و جهان، سنت‌های شفاهی و دیگر جلوه‌های فرهنگ مانند زبان‌ها یا لهجه‌ها است.
ایران به جز نوروز که با چندین کشور آن را در یونسکو به ثبت جهانی رسانده است در واکنش با ثبت‌های جهانی جمهوری آذربایجان از جمله چوگان، نان لواش و ساز دوتار توانسته است به ثبت‌های کامل‌تری در این ۳ زمینه دست یابد اما هنرهای قالیبافی ایرانی (نه تنها دو مهارت سنتی قالیبافی کاشان و فارس)، مسگری و موسیقی عاشیقی که ریشه در فرهنگ و تاریخ ایران دارد هنوز به نام جمهوری آذربایجان ثبت جهانی شده و ایران هیچ گامی حتی برای ثبت مشترک آن هم برنداشته است.
ثبت‌های جهانی میراث ناملموس در یونسکو به نام ایران عبارت‌اند از:
۱- «آیین شب یلدا (چله)» (با همکاری افغانستان) در سال ۲۰۲۲
۲- «هنر ساختن و نواختن ساز عود» (مشترک با سوریه) در سال ۲۰۲۲
۳- «سوزن‌دوزی ترکمن (ترکمن‌دوزی)» (مشترک با ترکمنستان) در سال ۲۰۲۲
۴- «پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم‌بافی» (مشترک با افغانستان، جمهوری آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) در سال ۲۰۲۲
۵- مهارت هنر مینیاتور ایرانی در سال ۲۰۲۰
۶- مهارت‌های سنتی ساختن و نواختن دوتار در سال ۲۰۱۹
۷- هنر ساختن و نواختن کمانچه (با همکاری جمهوری آذربایجان) در سال ۲۰۱۷
۸- چوگان، بازی اسب‌سواری همراه با موسیقی و داستان‌پردازی در سال ۲۰۱۷
۹- فرهنگ پخت و تقسیم نان نازک لواش در سال ۲۰۱۶
۱۰- نوروز (به گونه مشترک با همکاری ایران، جمهوری آذربایجان، افغانستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان) در سال ۲۰۱۶
۱۱- آیین‌های سنتی قالی‌شویان “مشهد اردهال” در کاشان در سال ۲۰۱۲
۱۲- نقالی، داستان‌پردازی نمایشی ایرانی در سال ۲۰۱۱
۱۳- مهارت‌های سنتی لنج‌سازی و لنج‌رانی در خلیج فارس در سال ۲۰۱۱
۱۴- موسیقی بخشی‌های خراسان در سال ۲۰۱۰
۱۵- آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای ایران در سال ۲۰۱۰
۱۶- هنر دراماتیک و آیینی تعزیه در سال ۲۰۱۰
۱۷- مهارت‌های سنتی قالیبافی در فارس در سال ۲۰۱۰
۱۸- مهارت‌های سنتی قالیبافی در کاشان در سال ۲۰۱۰
۱۹- ردیف موسیقی ایرانی در سال ۲۰۰۹
ثبت‌های جهانی میراث ناملموس جمهوری آذربایجان در یونسکو برگرفته از فرهنگ و میراث ایرانی
بر پایه کنوانسیون یونسکو ثبت نامواره مشابه در حوزه تمدنی مشترک میراث فرهنگی ناملموس خللی به پرونده‌های ثبت شده دیگر کشورها وارد نمیکند بلکه بر گسترش آن در گستره تمدنی بزرگ با فرهنگ مشترک برای نزدیکی مردم کشورها می‌تواند موثر باشد.
با استقلال جمهوری آذربایجان از روسیه و جدا شدن آن از ایران در عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای، این کشور که پی‌رنگ تمدنی با ایران بزرگ داشته است، تلاش کرده تا با برنامه‌ریزی فرهنگی و میزبانی از اجلاس‌های سازمان جهانی یونسکو، دست به ثبت‌هایی جهانی بزند که یا از آن ایران بوده ویا دست‌کم جزو فرهنگ و میراث مشترک ایران و جمهوری آذربایجان بوده است.
اکنون جمهوری آذربایجان، پس از گذشت ۱۲ سال که از ثبت جهانی آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای ایران می‌گذرد، توانسته است فرهنگ پهلوانی و کشتی سنتی آذربایجانی را در سال ۲۰۲۲ به نام خود به ثبت جهانی برساند.
بدین روی هر کشوری می‌تواند هنرها، آیین‌ها و ورزش‌های منطقه‌ای خود را به گونه جداگانه یا مشترک در هر زمانی به ثبت جهانی سازمان یونسکو برساند و هر ثبت جهانی که به نام کشوری در یونسکو به انجام می‌رسد از ثبت‌های مشابه همان نامواره برای دیگر کشورها جلوگیری نمی‌کنند؛
به سخن آسان‌تر، هر کشوری می‌تواند هنر و آیین منطقه‌ای کشور خود را در یونسکو به ثبت برساند و با هر ثبت جهانی آن کشور به تنهایی مالک آن اثر نمی‌شود بلکه آن ثبت از آن پس به گونه‌ای میراث مشترک جهانیان به شمار می‌رود و مورد پشتیبانی یونسکو و سازمان‌های مردم‌نهاد قرار خواهد گرفت.
بنابراین ثبت جهانی فرهنگ پهلوانی، بازی‌های سنتی زورخانه‌ای و ورزش کشتی آذربایجانی در سال ۲۰۲۲ هیچ خللی به ثبت جهانی آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای ایران در سال ۲۰۱۰ در سازمان جهانی یونسکو وارد نمیکند و در حقیقت نشان از آن دارد که آیین‌های پهلوانی در گستره دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان در سده‌های گوناگون تا کنون پویا بوده است.
ثبت‌های جهانی میراث ناملموس به نام جمهوری آذربایجان عبارت‌اند از:
۱- مقام موسیقایی آذربایجانی در سال ۲۰۰۸
۲- هنر عاشیق آذربایجان در سال ۲۰۰۹
۳- نوروز (به ابتکار ایران با همکاری جمهوری آذربایجان، افغانستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان) در سال ۲۰۱۰
۴- هنر قالیبافی آذربایجانی در سال ۲۰۱۰
۵- هنر اجرای آذربایجانی و ساخت ساز تار در سال ۲۰۱۲
۶- چوگان، بازی سنتی با سوارکاری اسبان قره‌باغی در سال ۲۰۱۳
۷- دوختن هنر سنتی، نمادگرایی و پوشیدن روسری زنانه «کَلاغایی» در سال ۲۰۱۴
۸- هنر مسگری لاهیج در سال ۲۰۱۵
۹- نان لواش در سال ۲۰۱۶
۱۰- ساز کمانچه (ثبت مشارکتی ایران و جمهوری آذربایجان) در سال ۲۰۱۷
۱۱- «پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی و بافندگی ابریشم» (به ابتکار ایران مشترک با افغانستان، جمهوری آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) در سال ۲۰۲۲
۱۲- فرهنگ پهلوانی، بازی‌های سنتی زورخانه‌ای و ورزش کشتی آذربایجانی در سال ۲۰۲۲
